شینزو آبه، نخست وزیر ژاپن، دیروز برای دیداری سه روزه وارد تهران شد، هدف از این سفر تلاش برای کاهش تنش میان تهران و واشنگتن است که در چند هفته اخیر منجر به بحران روابط میان ایران و ایالات متحده شده و احتمال درگیری نظامی را در خاورمیانه افزایش داده است.

طبق اظهارات رسمی دولت ژاپن، قرار است شینزو آبه در سفر به تهران با حسن روحانی، رئیس جمهور و آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر ایران دیدار کند. نتایج این سفر و اثرگذاری تلاش‌های دولت ژاپن در زدودن تنش میان ایران و آمریکا، مسئله‌ای است که ناظران سیاسی در مورد آن دیدگاه‌های متفاوتی دارند.

سفر تاریخی

با آن‌که روابط سیاسی میان دو کشور ایران و ژاپن دوستانه و گسترده است اما رهبران ژاپن در ۴۱ سال گذشته، هیچ سفر رسمی به تهران نداشتند، سفر شینزو آبه، نخستین دیداری از ایران است که پس از چند دهه صورت می گیرد. آخرین دیدار رسمی ژاپن از ایران در سال ۱۹۷۸ بود هنگامی که  "تاکئو فوکودا" نخست وزیر وقت ژاپن به تهران رفت.

پیش از این‌که شینزو آبه، عزم سفر به تهران کند، دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا از ژاپن دیدن کرد و تحولات خاورمیانه را با نخست وزیر ژاپن مورد بحث و بررسی قرار داد؛ همچنین محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران نیز چندی پیش عازم توکیو شده بود.

یوشیهیده سوگا، دبیر ارشد کابینه دولت ژاپن گفت: پس از افزایش تهدیدات جنگ در خاورمیانه، ژاپن سعی دارد تا اوضاع منطقه را آرام کند و دولت ایران را که یک قدرت منطقه‌ای به شمار می‌رود، تشویق به سازش و کاهش تنش‌ها کند.

بر اساس اظهارات خبرگزاری کیودو، شینزو آبه پیش از آغاز سفر به تهران، با رئیس جمهور ترامپ صحبت تلفنی داشته و دو رهبر در مورد تحولات اخیر منطقه و مسائل مربوط به ایران بحث و تبادل نظر کردند.

یوشی‌هیده سوگا در هفته گذشته اعلام کرد که قرار است شینزو آبه در تلاش برای کاهش بحران و تنش میان ایران و ایالات متحده به تهران سفر کند. ایران یک قدرت بزرگ در منطقه است و با توجه به اوضاع آشفته کنونی لازم است از ایران دعوت شود تا به منظور کاهش تنش‌ها و تحقق ثبات و امنیت در منطقه، توافقنامه هسته‌ای را رعایت کند. سوگا گفت: توکیو تنها پایتختی است که طرف‌های درگیر می‌توانند با هم دیدار و گفتگو کنند و صحبت‌های خود را به طور صریح بازگو کنند.

دونالد ترامپ در اواخر ماه مه گذشته در سفر چهار روزه‌ای به ژاپن، آمادگی خود را برای گفتگو با ایران ابراز کرد و برای مقامات ژاپنی چراغ سبز نشان داد تا زمینه‌ای مذاکرات با ایران را فراهم کنند. نخست وزیر ژاپن در کنفرانس خبری مشترک با ترامپ گفت توکیو از هیچ سعی و تلاشی برای کاهش تنش‌های موجود میان ایران و ایالات متحده دریغ نخواهد کرد.

البته پیش از این‌که رئیس جمهور آمریکا وارد توکیو شود، محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در سفری به ژاپن با مقامات آن کشور دیدار کرده و در مورد بحرانی شدن اوضاع خاورمیانه و اقدامات ایالات متحده در برابر ایران به بحث و گفتگو پرداخته بود.

شروط مذاکرات

در حالی که همگان در انتظار نتایج سفر شینزو آبه به تهران هستند، یک منبع رسمی در وزارت امور خارجه ژاپن در پاسخ به پرسش اییندیپندنت عربی در مورد دیدارها و برنامه‌های نخست وزیر ژاپن در تهران، اظهار داشت که تا کنون از جزئیات دیدارها و جلسات، اطلاعات دقیقی در دست نیست.

از سوی دیگر، مورگان اورتگاس، سخنگوی وزارت امور خارجه ایالات متحده گفت: که تنها راه حل با ایران، ایجاد یک توافق جدید است که در برگیرنده تمام تهدیدات ایران بوده و شروط دوازده‌گانه مطرح شده توسط مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا، شکل‌دهنده‌های اساس توافق باشند.

آشکارسازی تمام جزئیات برنامه هسته‌ای، اجازه بازرسی پیوسته از تأسیسات هسته‌ای، جلوگیری از گسترش موشک‌های بالستیک به ویژه موشک‌هایی که توان حمل کلاهک‌های هسته‌ای را دارند و عدم حمایت از گروه‌های تروریستی و شبه نظامیان مسلح در خاورمیانه، از جمله موضوعاتی است که در شروط اعلام شده برای مذاکرات با ایران، مطرح شده است.

اورتگاس افزود: فشارهای ایالات متحده بر ایران ادامه خواهد داشت، البته ایالات متحده و متحدان آن به هیچ صورتی اجازه نخواهند داد تا دولت ایران به سلاح‌های هسته‌ای دست یابد. برنامه موشک‌های بالستیک ایران، فعالیت‌های تروریستی و نقض حقوق بشر از سوی رژیم ایران، تهدیدی برای همه کشورها است. وی گفت: ایران یک گزینه ساده پیش رو دارد؛ یا به گونه یک ملت صلح طلب رفتار می‌کند و یا اقتصاد آن با فروپاشی کامل روبرو می‌شود.

در همین حال، محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران با اشاره به آینده تحولات اخیر در منطقه و سفر نخست وزیر ژاپن به تهران گفت: ایران از گفتگو با کشورهای دوست، ترس و هراسی ندارد و در پرتو روابط مشترک، با مقامات ژاپن بحث و گفتگو خواهد کرد.

شینزو آبه چه پیامی به ایران دارد؟

با توجه به تأکید مداوم توکیو بر اهمیت حفظ ثبات و استقرار در گستره نفت‌خیز خاورمیانه، کارشناسان و ناظران سیاسی، دیدگاه‌های متفاوتی در مورد پیامدهای سفر نخست وزیر ژاپن به تهران دارند.

هانی سلیمان، پژوهشگر مصری، سفر شینزو آبه به تهران را حائز اهمیت زیادی می‌داند. وی می‌گوید میانجی‌گری ژاپن به عنوان کشوری خارج از مجموعه کشورهای شرکت‌کننده در توافق هسته‌ای، می‌تواند نقش اثرگذاری در کاهش تنش‌ها و نزدیک کردن دیدگاه‌ها داشته باشد و طرحی را که ژاپن پیشنهاد کند برای هر دو طرف درگیر در بحران کنونی، قابل پذیرش خواهد بود.

اما برخی دیگر از کارشناسان امور سیاسی، انتظار زیادی از سفر نخست وزیر ژاپن به تهران ندارند. ساتوچی ایکوچی، استاد امنیت بین المللی در دانشگاه توکیو می‌گوید: احتمال می‌رود در پرتو تلاش‌های دیپلماتیک ژاپن، تنش‌ها میان دو طرف و نگرانی از وقوع جنگ در خاورمیانه کاهش یابد، ولی با توجه به تفاوت میان دیدگاه‌ها، انتظار پیشرفت بیشتری نمی‌توان داشت.

در مقاله‌ای که ایکوچی در نشریه دانشسرای امنیت و دفاع بین المللی ژاپن در مورد تحولات اخیر خاورمیانه نوشته است، خاطر نشان کرده است که پایان بخشیدن به تنش‌های مزمن و چندین ساله، در یک دیدار ممکن نیست و نباید چنین انتظار داشت که نخست وزیر ژاپن به همین زودی، برنده جایزه صلح نوبل ‌شود. وی تأکید کرد که شینزو آبه بایستی در جریان این سفر، تمام موضوعات لازم را با مقامات ایران در میان بگذارد.

اما محمد کمال، متخصص امور آمریکا و استاد علوم سیاسی در دانشگاه قاهره، براین باور است که سفر نخست وزیر ژاپن به تهران از محدوده ارزیابی فراتر نمی‌رود و دستاورد ویژه نخواهد داشت. یک دیپلمات آمریکایی نیز با ابراز موافقت با این دیدگاه اضافه کرد که نخست وزیر ژاپن پیام مستقیم و یا لیست مطالب پیشنهادی از سوی آمریکا به ایران ندارد. این سفر، می‌تواند میزان جدیت مقامات ایران برای مذاکره با ایالات متحده را تعیین کند.

محمد کمال اظهار داشت که پس از سفر اخیر دونالد ترامپ به توکیو و بحث درباره تحولات خاورمیانه، نخست‌وزیر ژاپن به عنوان یک میانجی به تهران می‌رود تا موضع‌گیری مقامات ایران را در قبال مذاکرات ارزیابی کند. ژاپن با داشتن روابط گسترده با کشورهای خاورمیانه از جمله ایران که ۵ درصد صادرات نفت ژاپن را فراهم می‌کند، می‌تواند نقش موثری در کاهش تنش‌ها میان ایران و آمریکا داشته باشد.

آقای کمال با این‌که احتمال آغاز سریع گفتگوها را رد نکرد اما هشدار داد که ممکن است ایران، روش کره شمالی را در مذاکره با واشنگتن به پیش گیرد. شاید هم ایران گفتگوها را در سطحی ادامه دهد تا فشار تحریم‌ها را کاهش دهد، در این صورت ایران تلاش خواهد کرد تا جریان مذاکرات را طولانی کند و در انتظار نتایج انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سال ۲۰۲۰ باشد.

پیش‌بینی‌ها در مورد نتایج سفر شینزو آبه به تهران در داخل کشور هم متفاوت است. برخی نبست به میانجی‌گری ژاپن ابراز خوشبینی می‌کنند اما برخی دیگر، معتقدند نخست وزیر ژاپن می‌تواند پیام‌های دو طرف را ابلاغ کند.

به نقل از روزنامه شرق، ابراهیم رحیم پور، معاون پیشین وزارت امور خارجه ایران با اشاره به سفر نخست وزیر ژاپن گفت: دیدار شینزو آبه از تهران پس از سفر ترامپ به توکیو صورت می‌گیرد. مسئله‌ای که نشان می‌دهد آمریکا می‌خواهد از این کانال استفاده کند. ایران حقوق و موضع‌گیری خود را در قبال مسائل مورد بحث، مطرح می‌کند، سپس نخست وزیر ژاپن ضمن ارائه پیام آمریکا، پیام ایران را به آمریکا منتقل می‌کند.

در حالی که سفر شینزو آبه به تهران، می‌تواند پیامد‌های مثبتی داشته باشد اما چالش‌هایی نیز در مسیر  رسیدن به راه حل وجود دارد. روز گذشته آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، اعلام کرد که ایران میزان غنی‌سازی اورانیوم را افزایش داده است. چالشی که منجر به افزایش تنش‌ها میان واشنگتن و تهران می‌شود. از سوی دیگر، اصرار ایالات متحده برای به اجرا در آوردن ۱۲ شرط مطرح شده از جانب وزیر امور خارجه آمریکا در چارچوب توافق با ایران، تلاش‌های میانجی‌گری را با دشواری روبرو می‌کند.

برخی از کارشناسان عقیده دارند که دو طرف درگیر در بحران، احتمالا به دنبال راهی برای خروج آبرومندانه از بن‌بست کنونی هستند، در این صورت، نخست وزیر ژاپن می‌تواند طرفین را متقاعد به آغاز گفتگوهای مستقیم کند.

اقدام نخست وزیر ژاپن برای میانجی‌گری میان ایران و ایالات متحده، فرصت ویژه‌ای به این کشور می‌دهد تا در عرصه مسائل بین‌المللی نقش فعالی را بازی کند، هر چند تلاش‌های دیپلماتیک نخست وزیر ژاپن برای حل اختلافات با روسیه در مورد جزیره‌هایی که هر دو کشور روسیه و ژاپن ادعای حاکمیت آنها را دارند، با شکست مواجه شده و به نتیجه نرسید. همچنین ژاپن از تلاش‌های دیپلماتیک در ارتباط با کره شمالی نیز دور نگه داشته شده است.

تتسورو کاتو، پروفسور علوم سیاسی در دانشگاه توکیو گفت: شینزو آبه نیاز به موفقیت دیپلماتیک دارد به ویژه پس از این که تلاش‌های او مورد روسیه و کره شمالی با بن‌بست مواجه شد. وی گفت: ژاپن هرگز نقش فعال و چشم‌گیری در خاورمیانه نداشته است، بنابراین انتظار نمی‌رود که در حل بحران میان ایران و ایالات متحده به موفقیت خاصی دست یابد. اگر فعالیت‌های دیپلماتیک ژاپن منجر به کاهش تنش‌ها و ادامه روابط میان ایران و ایالات متحده شود، در‌ واقع، ژاپن به موفقیت بزرگی در خاورمیانه دست خواهد یافت.